Hoe déze ministers op het bordes kwamen

De vier moeten uit hun hoofd de stand van zaken bijhouden. Dat valt niet mee: want bijvoorbeeld het ministerie van Binnenlandse Zaken heeft er heel wat taken bij gekregen. En waarover gaat Economische Zaken en Klimaat nou allemaal straks precies? Met 12 ministeries en mogelijk 25 bewindspersonen duizelt het de vier. Als ik straks maar niet met de verkeerde ministeries naar buiten loop, denkt één van de onderhandelaars zelfs.

De verdeling van ministeries en het aanzoeken van ministers en staatssecretarissen is de belangrijke epiloog van de formatie. Cruciaal is de invulling: wie komt op welke post? Alle partijleiders hebben in het diepste geheim een eigen rekruteringsbeleid ontwikkeld. Daarbij komt eerst de vraag: gaan ze er zelf inzitten?

Voor Rutte wordt eerst langzaam duidelijk dat hij straks in de Trêveszaal niet naast ministers Buma en Pechtold zal zitten. In de zomer heeft hij hen al gepolst: op welke posten willen jullie straks zelf plaatsnemen? Maar hij stuit op afstandelijkheid. Buma laat zijn kaarten niet zien, Pechtold geeft evenmin thuis.

Rutte veinst verbazing dat de twee partijleiders niet happig zijn op het pluche. Hij zal het ze daarna nooit meer op de man hoeven vragen. Want tijdens de kabinetsformatie is hem meermalen duidelijk geworden dat Buma -,,Dat regelen jullie dan maar in het kabinet!’’- en Pechtold: ,,Dat zie ik mijn fractie niet doen!’’- voor het parlement kiezen.

Achter de schermen hebben de partijen dan natuurlijk al hun kandidaat-ministers gepolst. Rutte heeft in augustus 2016 met de partijtop in de Franse Provence z’n lijstje met mogelijke ministers doorgenomen. In het kleine plaatsje Goult, in het op een heuvel gelegen huis van vertrouweling Ben Verwaayen, vriend en voormalig Alcatel-topman. Die heeft geen persoonlijke aspiraties en wordt vertrouwd.

Wat vast staat: de VVD-kandidaten moeten vooral geen specialist zijn op het terrein dat ze gaan doen. Geen arts op volksgezondheid of een militair op Defensie. Ze moeten juist politieker zijn, snappen hoe de hazen lopen in Den Haag. Hoe je een meerderheid krijgt en een zak met geld voor je departement.

Waarnemend partijvoorzitter Eric Wetzels neemt de verkennende gesprekken voor zijn rekening. Zo nodigt hij ook Bruno Bruins aan. Die is kandidaat in de ogen van Rutte, maar tamelijk onbekend. Bruins: ,,Als de partijvoorzitter je vraagt langs te komen, weet je wel hoe laat het is. Het was tijd om een goed pak aan te trekken.’’

Bruins moet daarna langs Verwaayen. ,,Moest ik een CV meenemen?,’’ vraagt hij nog. Nee, Verwaayen weet ‘alles al’. ,,Hij vroeg vooral wat ik leuk zou vinden. En hoe het thuis zou vallen als ik voor een ministerschap zou worden gevraagd.’’

D66-leider Alexander Pechtold loopt ook al maanden met een lijstje van zo’n 30 kandidaten op zak. In aanloop naar de verkiezingen is immers duidelijk dat kabinetsdeelname er wel inzit. Er staan gegarandeerde kandidaten op zijn lijstje, zoals Wouter Koolmees en Ingrid van Engelshoven. Maar Pechtold wil ook spannende keuzes, mensen van buiten het Binnenhof.

Zo heeft hij topdiplomate Sigrid Kaag in het vizier, maar die kent hij slechts vaag. Stilaan begint hij haar te testen. Vraagt haar eens op de koffie en begint dan juist níet over een ministerschap. : Pechtold wil geen pluchegeile figuren. Tot zijn opluchting brengt zij het ook niet ter sprake.

En hij nodigt haar uit te speechen op het partijcongres van D66. Zo kan de partij Kaag leren kennen, spreken met leden ook.

De naam van Amsterdams locoburgemeester Kajsa Ollongren zingt dan ook al rond. Als ze spreekt met Pechtold, wil ze weten wat er in het vat zit. ,,Zit daar ook een vicepremierschap aan vast?’’

Als het bijna rond is in de Stadhouderskamer kan hij haar bellen: ,,Het telefoontje waarvan je wist dat het zou komen...’’ Hij stelt haar gerust: er zit een dikke post op Binnenlandse Zaken in. En het vicepremierschap.

Met vertrouweling – en dan inmiddels Kamerlid- Van Engelshoven jogt de D66-voorman. Maar op een zekere middag gebruikt Pechtold de koffie na het joggen op het strand van Scheveningen te gebruiken om haar te vragen voor een ministerspost.

Mede-formatieonderhandelaar Wouter Koolmees vermoedt lang dat hij staatssecretaris van Financiën zal worden. Maar op een middag haalt Pechtold hem uit een overleg. Het wordt minister van Sociale Zaken. Even trekt Koolmees wat witjes weg. Precies wat Pechtold hoopte: een ministerschap mag best zwaar voelen.

Het lijstje van CDA-leider Buma staat al lang vast als hij zich voor de eerste besprekingen in de Stadhouderskamer meldt. Raymond Knops en Mona Keijzer staan erop, net als Ank Bijleveld. Ook Wopke Hoekstra zit dan al in zijn hoofd als Financiën-minister. De CDA-ideoloog en Eerste Kamerlid is een zekerheidje, zoals de Rotterdamse wethouder Hugo de Jonge dat ook is. Geregeld nodigt hij ze uit gedurende het jaar, zoals tientallen vooraanstaande partijgenoten, voor Chatham House Rule–achtige gesprekken. Alles in vertrouwelijkheid. Over de koers van het CDA en wat de partij bij een formatie zou willen.

Buma’s meest exotische keuze zal Ferd Grapperhaus blijken, als justitieminister. Dat ministerie is onder de VVD bestierd als een departement waarop de partij de spierballen toonde, maar affaires hebben het blazoen besmeurd. De VVD past dus bij de verdeling van de ministeries, waardoor het CDA de eerste kandidaat wordt. Buma noemt het ‘een spijkerbed’ om op te gaan liggen, maar hij wil de verantwoordelijkheid niet uit de weg gaan. 

Grapperhaus is een onbekende in Den Haag, maar Buma heeft hem al langer in het vizier. Hij is in februari bij de boekpresentatie van diens boek geweest. Uit dat werk blijkt dat Grapperhaus vóór euthanasie is, waar het CDA tégen is. Toch schrikt het Buma niet af. Die ziet vooral de vooraanstaande jurist in Grapperhaus, als hoogleraar en baas bij een internationaal advocatenkantoor. Binnenskamers laat Grapperhaus geregeld vallen dat hij ‘als kind in ketel rechtsstatelijkheid is gevallen’. Dat is exact wat Buma beoogt: een straight jurist op het onrustige justitiedepartement.

Gert-Jan Segers vist in een kleinere vijver van ChristenUnie-kandidaten. En na powerplay van de anderen heeft hij het begeerde ministerie van Sociale Zaken naar de anderen zien gaan. Buma en Rutte hebben dat keihard gespeeld. Want als Segers blijft dreinen, zeggen ze doodleuk: dan ga jij toch nu naar buiten om te zeggen dat het alsnog mislukt is en we nieuwe verkiezingen moeten uitschrijven? Dan bindt Segers in. En weet daarna een minister van Landbouw en één op Onderwijs binnen te slepen. Naast een staatssecretariaat op Volksgezondheid.

Toen het de ChristenUnie-leider duidelijk werd dat hij de slag om Sociale Zaken niet ging winnen, heeft hij ingezet op thema’s in plaats van prestige. Dus niet in de kijker lopen met een machtig departement, maar ministeries waarin écht een verschil kan worden gemaakt voor de achterban. Op zorg, landbouw en onderwijs kan zijn partij zich zo voldoende profileren.

Wanneer Segers CU-wethouder Paul Blokhuis belt, weet die al hoe laat het is. Hij neemt de telefoon met: ,,Gert-Jan ik wil het niet.’’ Een grapje natuurlijk.

Hoewel Arie Slob over het ministerschap Onderwijs nog wel even wil nadenken. Hij heeft juist de politiek gedag gezegd voor een rustiger leven. ,,Toen mijn vrouw hoorde dat deze kabinetsperiode over maximaal drie jaar en vier maanden al weer is afgelopen, gaf dat wel de doorslag. ‘Doe maar’, zei ze.’’

Alleen mede-onderhandelaar en beoogd minister Carola Schouten is eerst teleurgesteld. Geen Sociale Zaken dus, maar Landbouw. Wel zit er een vicepremierschap aan vast. Ze berust in het haar toebedeelde ministerie. Haar vader kwam toen Schouten 9 was om bij een ongeluk op zijn boerderij. Dat emotionele aspect speelt mee. ,,Ik doe het voor mijn vader.’’

Uiteindelijk bespreekt het viertal daags voor het einde van de formatie elkaars keuzes. Er worden geen blokkades opgeworpen. Geen ‘interventies’. Ieder is verantwoordelijk voor het eigen personeelsbeleid, zo is de modus.

Over het aantal vrouwen wordt nog wel even gesproken. D66 draagt met vijf dames flink bij, de anderen komen bij dat aantal niet in de buurt. Pechtold plaagt Rutte ermee. Ik heb in ieder geval nog mijn best gedaan, zegt hij pesterig.