Hoe wij MH17-verdachte Igor Girkin spraken: ‘Het was puur geluk’

Over onsIn maart begint het proces tegen de vier verdachten die een centrale rol zouden hebben gespeeld bij het neerhalen van vlucht MH17. Journalist Koen Voskuil van ADR Nieuwsmedia volgt de zaak vanuit Nederland. En reisde naar Rusland om hoofdverdachte Igor Girkin op te sporen. We interviewen Koen over zijn werk en aanpak in dossier MH17.

Redactie 26-07-19, 14:00 Laatste update: 17:52

Normaliter volg je als onderzoeks- en misdaadjournalist ondermeer de Italiaanse maffia. Hoe is het MH17-dossier op je bureau terecht gekomen?
,,In de eerste dagen na de ramp heeft het AD een grote productie gemaakt met daarin portretten van alle 298 slachtoffers. Deze zomer was het vijf jaar na dato en ging een deel van de publicaties logischerwijs weer over die emotionele kant van de tragedie. Tegelijkertijd zijn er met het proces, dat in maart 2020 begint, allerlei juridische vragen bijgekomen. Gaat het lukken om de daders te veroordelen? Is moord wel de juiste aanklacht? Werken Rusland en Oekraïne mee aan uitlevering? In mei ben ik gevraagd om vooral die kant van het dossier op me te nemen.”

En dan met name rond één sleutelfiguur: Igor ‘Strelkov’ Girkin.
,,Ja, hij leidde de troepen van de Russische separatisten die MH17 met een Buk-raket zouden hebben neergehaald. Zijn naam werd na de ramp al direct genoemd, ondermeer omdat hij het nogal triomfantelijk had gehad over een vogeltje dat uit de lucht was geschoten. Maar toen het Joint Investigation Team, dat onderzoek doet naar de ramp, hem in juni daadwerkelijk bestempelde als hoofdverdachte, was het spel pas echt op de wagen. Ik ben me als een dolle gaan inlezen en heb met spoed een journalistiek visum aangevraagd om naar Rusland te vliegen.”

Ik had nooit durven dromen dat we hem ook maar zouden zien, laat staan spreken
Koen Voskuil , misdaadjournalist

Je had toch niet de illusie dat je Girkin een bekentenis zou uitlokken?
,,Natuurlijk niet. Sterker nog: ik had nooit durven dromen dat we hem ook maar zouden zien, laat staan spreken. Andere journalisten hadden dat al geprobeerd en waren met lege handen teruggekomen. Maar het was het journalistieke doel van onze reis ook helemaal niet. We wilden vooral zijn persoon verder proberen uit te diepen. Wat is dat voor figuur die destijds de rebellen heeft aangevoerd?”

Toch zou je hem te spreken krijgen.
,,Vlak voordat ik in het vliegtuig naar Moskou stapte, belde onze Ruslandcorrespondent Joost Bosman – met wie ik ter plaatse onderzoek zou doen – dat Girkin iets op zijn sociale media had geschreven over een of andere demonstratie tegen lokale vuilstortplaatsen, diezelfde avond. Wie weet treffen we hem wel, dachten we. Maar toen ik eenmaal door de vreselijke bureaucratie van de Russische douane heen was, liet Joost al weten dat Girkin nergens te bekennen was. Pas toen de demonstratie op zijn eind liep, merkte hij hem ineens alsnog op in het publiek. Waardoor ik – amper uit de taxi gestapt – al binnen enkele minuten na aankomst de hand schudde van de hoofdverdachte van MH17. Het was bijna surrealistisch. Puur geluk.”

Wat voor beeld kreeg je van hem?
,,Dat beeld werd niet zozeer bepaald door het korte contact wat we bij die demonstratie hadden, maar meer door de gesprekken die we daarna voerden met mensen in zijn omgeving. We hebben bijvoorbeeld de flat opgezocht waar hij opgroeide en op latere leeftijd nog met zijn vrouw heeft gewoond. Het was een onvoorstelbaar troosteloze bedoening: een wijk vol betonnen sovjetkolossen en scharrelende dronkaards. Doordat Joost gewoon bij verschillende deuren ging aanbellen, hebben we onder andere uitgebreid gesproken met een voormalige buurvrouw. Zij kon heel goed schetsen hoe Girkin als kind al een ontzettende betweter was geweest die geen enkel gezag accepteerde. Dat soort karaktertrekken zaten kennelijk diep geworteld.”

Een psychopaat?
,,Dat is hoe verschillende mensen hem letterlijk omschreven. Zijn psychische problemen zouden ook de reden zijn geweest dat hij uit de Russische geheime dienst is gezet. Waarna Rusland hem doodleuk begon in te zetten als een soort huurling; overal waar enige mot was begon Girkin een potje mee te vechten. Maar de aanname dat de Russische machthebbers op de hoogte waren van zijn instabiele karakter, maakt hun rol in het conflict nog roekelozer dan we al dachten.”

Joost is als correspondent eerder op de Russische tv verbaal onder vuur genomen. Werden jullie nu nog gevolgd of tegengewerkt?
,,Niet voor zover we door hebben gehad. Girkin is ook nog eens een Poetin-afvallige, dus ik verwachtte inderdaad wel dat het de interesse zou wekken van de Russische geheime dienst als een Nederlandse journalist die kant op vliegt om onderzoek naar hem te doen. Toen we afspraken met Pavel Kanygin, een Russische journalist, zat hij ook voortdurend ongerust het café te scannen. Niet zonder reden. Sinds 2001 zijn al zes collega’s van zijn krant vermoord.”

Op 9 maart 2020 begint het strafproces tegen de vier verdachten. Hoe bereid jij je voor op zo’n monsterzaak?
,,Er wacht sowieso een enorme berg leeswerk en de nodige gesprekken met deskundigen. Om strafrechtelijk te kunnen bewijzen dat MH17 daadwerkelijk is neergeschoten door een Buk-raket van de 53ste brigade uit Koersk moet het OM namelijk een enorm technisch verhaal houden. Ik moet niet alleen op de hoogte zijn van de allerkleinste details, maar ook uitermate kritisch zijn op de betrouwbaarheid van de bronnen. Bij een tap van de Oekraïense inlichtingendienst mag je bijvoorbeeld best ook je twijfels zetten.”

Voel je als journalist een groter plichtsbesef bij het verslaan van een zaak waarin 298 onschuldige burgers de dood hebben gevonden?
,,Veel van de nabestaanden zijn heel erg benaderbaar. Ze geven al vijf jaar commentaar over de impact van de ramp, ook aan mij persoonlijk. Dat soort gesprekken – waarbij een vader me bijvoorbeeld vertelde hoe hij levenslang heeft omdat hij nog elke dag aan zijn zoon denkt – draag ik wel voortdurend met me mee.”

Wat verwacht je van het proces?
,,Rusland levert geen staatsburgers uit, dus ik denk niet dat die verdachten snel in Nederland berecht zullen worden. Dat gegeven is niet ideaal; een rechtszaak heeft nu eenmaal meer waarde wanneer er goede tegenspraak is geweest. Maar nutteloos is het proces zeker niet. Ik denk dat het voor nabestaanden enorm belangrijk is dat een onafhankelijke rechter zich eindelijk over de zaak buigt en eventueel een straf oplegt aan de daders. Al moet ik nog zien dat moord met voorbedachten rade bewezen kan worden. De betrokkenheid van deze verdachten lijkt me evident. Maar ik denk niet dat de mensen die destijds op de knop drukten doorhadden dat ze een passagiersvliegtuig uit de lucht schoten. In hoeverre kun je dat moord noemen? Het ligt ontzettend gecompliceerd.”

Wel interessante materie voor een journalist.
,,Het wordt inderdaad om vele redenen een fascinerend proces. Op de achtergrond van die enorme tragedie en juridische nuances heb je tegelijkertijd te maken met enorme internationale aandacht, een stroom aan desinformatie die Rusland de wereld in slingert en allerlei geopolitieke belangen en spanningen. Op die schaal heb ik ook nog nooit journalistiek bedreven. Ik sluit dan ook niet uit dat we nog eens naar Rusland zullen gaan.”

Evert van Zijtveld verloor zijn zoon en dochter en zijn schoonouders bij de MH17-ramp. Voor hem zijn de namen van de hoofdverdachten niet het belangrijkste.